شهرستان صومعه سرا از شهرستانهایی است که در غرب گیلان واقع شده واز شمال به انزلی و از جنوب شهرستان فومن و از شرق به شهرستانهای رشت و شفت و از غرب به شهرستانهای ماسال ورضوانشهر محدود است.شهرستان صومعه سرا با وسعتی حدود ۶۳۳ کیلومتر مربع و بر اساس آخرین تقسیمات کشوری دارای سه بخش مرکزی، تولمات، میرزاکوچک جنگلی و هفت دهستان کسما، طاهر گوراب، ضیابر، هندخاله، لیفشاگرد، گوراب زرمیخ، مرکیه، و سه شهر صومعه سرا، مرجغل، گوراب زرمیخ و یکصد و پنجاه و دو روستا میباشد. عرض جغرافیایی شهرستان سی و هفت درجه و هجده دقیقه و طول جغرافیایی چهل و نه در صد و هجده دقیقهاست. مرکز شهرستان یعنی صومعه سرا در فاصلهٔ تقریبی بیست و سه کیلومتری مرکز استان قرار دارد. این شهرستان حدود ۱۴۵۰۰۰ نفر(سرشماری ۷۵)جمعیت داردکه رقمی حدود یک سوم آنها را جمعیت شهری و بقیه را ساکنان روستا تشکیل میدهند. ناهمواریها، جلگه و دشت صومعه سرا از شمال به تالاب انزلی و جنگلهای مناطق تالابی و از جنوب به دشت حاصلخیز و مزارع برنج فومن و در قسمت غرب به مناطق کوهپایهای و جنگلی ماسال محدود است. قسمت بیشتر شهرستان در ناحیه جلگهای قرار داشته و در بخش میرزاکوچک جنگلی ارتفاعاتی باحداکثر هزار و دویست متر ارتفاع که پوشیده از جنگل است دیده میشود که دو منطقه ییلاقی شهرستان به اسامی گندرجی و خونپارجی در همین ارتفاعات وجود دارد. صومعه سرا قبلا یکی از روستاهای بخش کسما و از توابع شهرستان فومن بشمار میرفت. در گذشته نسبت یه آبادیهای اطراف خود از اهمیت کمتری برخوردار بوده لیکن امروزه به دلیل داشتن موقعیت بهتر از آبادیهای دیگر پیشی گرفته و به صورت مرکز شهرستان از اعتبار برخوردار است. صومعه سرا شهر زیبائی است که میان کشتزارها و باغهای وسیع قرار گرفتهاست برنج و توتون از محصولات مهم صومعه سرا ست و در کنار آن پرورش کرم ابریشم و چایکاری رواج زیادی دارد.
صومعه سرا شهر جدیدی است و به همین اکثر ساختمانها ی آن نوساز هستند. فعالیتهای اقتصادی شهر عمدتاً بر مبادله محصولات کشاورزی روستای اطاف متکی است در محل مناره بازار نزدیک سلجوقیان بر جای ماندهاست این مناره حدود ۲۰ متر ارتفاع دارد. در اطراف صومعه سرا پلها و امامزادهها و آثارزیادی وجود دارد که بسیاری از آنها دارای ارزش تاریخی هستند.
شهرستان صومعه سرا به سه سیستم آبیاری متکی است رودخانه، سدها و کانالهای خطوط شبکه آبرسانی و آب بندانها. از چهل رودخانه جاری در گیلان بیش از ده رودخانه کوچک و بزرگ در شهرستان صومعه سرا جریان دارد که جملگی از ارتفاعات شهرستانهای ماسال و فومن سر چشمه گرفته و پس از طی مسافتی و عبور از روستاهای متعدد به تالاب منتهی میشوند میزان آبدهی این رودخانهها در تمام طول سال یکسان نیست و معمولاً از اواخر فروردین تا پایان مرداد آب رودخانهها کاهش مییابد و همین رودخانهها علاوه بر نعمتی که به مردم ارزانی میدارند در مقاطعی از سال با طغیان خود موجب ضرر و زیان خصوصا به بخش کشاورزی میشوند و به طور معمول هر ساله شـاهد آسیب هـای ناشی از آن هستیم.۰ شهرستان صومعه سرا با آب و هوای ویژه خود در اقلیم مرطوب و معتدل قرار داشته و دارای باران فراوان با بیش از هزار میلی متر در سال میباشد. این شهرستان همانند سایر شهرستانهای گیلان در مقابل رطوبت زیاد از گرمای متوسط و جریان هوای مطبوع برخوردار بوده که بادهای مختلف در آن جریان دارند که شدیدترین آن بادگرم زمستانی که از غرب وزیده و در کوتاه مدت رطوبت منطقه را خشک و موجبات خسارت و بعضا آتش سوزی میشود.
خاک و زمین در شهرستان صومعه سرا به سه گروه تقسیم میشود. خاک تالابی که این خاک در شمال شهرستان و در حاشیه تالاب تشکیل یافته آب زیر زمینی در این نوع خاکها بسیار نزدیک به سطح زمین و غالبا غرقاب است تا حدودی برای چرای احشام مورد استفاده قرار میگیرد و غالبا مراتع را تشکیل میدهند. خاک جلگهای که معمولاً از رسوبات رودخانهها به وجود آمده و دارای پستی و بلندی اندکی هستند و بهترین خاک برای کشت انواع گیاهان متداول در منطقه خصوصا برنج است. خاکهای کوهپایهای که این نوع خاک در دامنهٔ کوههای البرز قرار داشته، عمق خاک نسبتاً خوب بوده و معمولاً دارای شیب جنگلی میباشند و برای کشت گیاهان مناسب هستند. مقدار هجده هزارهکتار از اراضی شهرستان راجنگل تشکیل میدهد که عموماً درارتفاعات و به طور پراکنده در نواحی جلگهای قرار دارندوگونههای جنگلی، افرا، بلوط و توسکا در آن دیده میشود، کاشت صنوبر در سالهای اخیر رایج و شهرستان به عنوان بیشترین تولید کننده این نوع چوب در ایران محسوب میشود.
از ویژگیهای شهرستان وجود تالاب در شمال آن است که از نظر زیست محیطی، گردشگری و اقتصادی دارای اهمیت ویژه و زیستگاه گونههای مختلف پرندگان بومی و مهاجر و انواع آبزیان میباشد و به عنوان بزرگترین تالاب دنیا محسوب و دارای توانهای بالقوه متعدد میباشدکه یکی از آنها ارزش چراگاهی حاشیه تالاب است و در حاشیه تالاب ساکنین زیادی زندگی میکنند که اساس معیشت آنان کشاورزی مبتنی بر برنج، صیفی جات، توتون و نیز فعالیتهای جنبی صید، شکار و دامداری مبتنی بر پرورش گاو و گاومیش میباشد. از مهمترین رودخانههای که به این تالاب وارد میشوند میتوان به ماسوله رودخان، قلعه رودخان، پسیخان و… را نام برد. همچنین مناطق حفاظت شده سلکه و سیاه کشیم با اعتبار بینالمللی به عنوان محل امنی جهت زیستگاه پرندگان مهاجر در شهرستان صومعه سرا واقع است.
معماری سنتی روستایی در صومعه سرا به تجربه گرانبهای گذشتگان تکیه داشته و هماهنگ با عوامل محیطی پدید آمدهاست که در چگونگی معماری عوامل آب و هوایی همچون باران مداوم، وزش بادها، طبیعت و مواد موجود در دسترس نقشی اساسی دارد ودر بعضی مناطق نوع خانهها مانند تلمبار، کندوج و… در ارتباط مستقیم با کار کشاورزی است.
به علت یکسان بودن گونه خاک و اقلیم زبان قسمت اعظم شهرستان در منطقه جلگهای گیلکی و در نواحی کوهپایهای و ارتفاعات تنیان در بخش میرزاکوچک جنگلی و همچنین روستاهای طالش محله، چکوور و لارسر در بخش مرکزی مردم با گویش طالشی و در روستای گاز گیشه به علت تعدد کرد مهاجر (از گذشتههای دور) با زبان کردی تکلم میکنند همچنین گروهی آذری زبان به عنوان مهاجر از استان ههای اردبیل و زنجان به طور پراکنده و خصوصا در محلهای موسوم به زیده سرا در شهر صومعه سرا سکونت دارند.
آداب و رسوم رایج در شهرستان صومعه سرا که برخی به فراموشی سپرده شده را میتوان به شرح زیر برشمرد: لافند بازی که بیشتر در جشنهای عروسی، عید نوروز و یا در بازارهای هفتگی اجرا میشد، کشتی گیله مردی که امروزه همچنان پا برجاست و یادگار قدرت و دلاوری مردم این خطهاست و ریشه در تاریخ دارد، نوروز خوانی که از رسوم آخر هر سال است و هم اکنون کم و بیش رواج دارد و نماد ورود بهار میباشد، عروس گوله از دیگر مراسم قبل از حلول سال نو به شمار میرفت این نمایش همراه با آواز دارای مفاهیم اخلاقی و تزئینی خاصی بود. گل گل چهارشنبه از مراسم کهن ایرانیان که در گیلان و در صومعه سرا با عنوان چهارشنبه سوری رایج است که در غروب سه شنبه آخر سال و در شب چهارشنبه انجام میشود و هنگام پریدن از آتش میخوانند: زردی بشه، سرخی بایه، نکبت بشه دولت بایه. سیزده سال به عنوان آخرین مراسم نوروز که مردم بیشتر به کنار رودخانهها و در دل جنگلها میروند و به صورت گروهی آخرین روز نوروز را گرامی میدارند. شب چله که از مراسم باستانی ایرانی است که معمولاً چنین شبی اهل خانواده و خویشان گردهم میآیند و معمولاً از تنقلات و آجیل استفاده مینمایند. گیشه بوری که یکی از مراسم مربوط ازدواج بوده که این مراسم با صدای ساز و نقاره و ترانه خوانی و شادمانی عروس و داماد و دیگر مهمانان همراه است، بازارهای محلی و هفتگی در شهرستان از رونق فراوان برخوردار است که یکی از مراکز مراودههای اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی مردم به شمار میرود.
از آثار تاریخی این شهر نیز میتوان به مناره روستای مناره بازار، آثار بجا ماندنی از پل خشتی در روستای پردسر، پل خشتی گازرودبار، سید خروسه در هفت دغنان ضیابر که بعضا به وسیله سازمان میراث فرهنگی در حال مرمت و بازسازی است. مناره گسگر صومعه سرا:این مناره در بخش مرکزی از توابع شهرستان صومعه سرا و در ۳۶ کیلومتری غرب شهرستان رشت واقع شدهاست. مناره گسگر در سر راه یک جاده قدیمی معروف به شاه عباسی واقع شدهاست و یاد آور منارههای عظیم سلجوقی در دیگر مناطق ایران است. ارتفاع مناره ۲۹ متر و قطر آن در پایه ۷ متر و در بخش فوقانی ۳۵/۲ متر است و منار شکل مخروطی دارد. یک ستون نگهدارنده در وسط به عنوان تکیه گاه به ابعاد ۵۵×۵۵ سانتیمتر به پلکان مارپیچ داخلی و جدارهٔ بیرونی منار ایستائی دادهاست. هیچ کتیبهای که تاریخ بنا و بانی آن را معرفی کند، وجود ندارد. منار با آجرهای مربع شکل به ابعاد ۱۳×۱۳ سانتیمتر و قطر ۶ سانتیمتر بنا گردیده و جز در قسمت فوقانی که دو نوار آجرکاری تزئینی آن را زینت داده، در سایر قسمتها کاملاً ساده و بدون آلایش است. با توجه به شکل مناره و مصالح بکار رفته در آن میتوان مناره گسگر را در ردهٔ میلها و منارههای دورهٔ سلجوقی قرار داد. این مناره در زلزله ۱۳۶۹ گیلان به شدت آسی دید.همچنین ساختمانی واقع در کسما که مقر مبارزان جنگل و بنام عمارت معروف است اشاره کرد.از بازارهای عمده در مرجقل ضیابر، گوراب زرمیخ و صومعه سرا را میتوان نام برد. وجود بیش از ۱۸۰ مسجد و بقاع متبرکه در اقصی نقاط شهرستان معرف مذهبی بودن این دیار و علاقه آنان به ائمه اطهار است. شهرستان صومعه سرا از مناطق زیبا و دیدنی استان گیلان است که به دلیل ناشناخته بودن از دید مسافران و حتی مردم این شهرستان دور ماندهاست. ناشناخته ماندن این شهرستان موجب شده تا نتواند به عنوان یک منطقه گردشگری برای مسافران جاذبه داشته و دیدنی به نظر آید. شهرستان صومعه سرا به دلیل قرار گرفتن در حاشیه جنوبی تالاب انزلی سالانه پذیرای پرندگان مهاجری از قبیل کیلار، فیلوش، خوتکای پرسفید و معمولی است که برای هر مسافری زیبا و خاطره انگیز است. در مدخل ورودی این شهر یک هتل به نام ابریشم وجود دارد که از نظر پذیرایی و اقامتی تاحدزیادی میتواند در حل مشکلات مسافران نوروزی مثمر واقع شود. منطقه زیبا و کوهستانی «تنیان» واقع در بخش میرزاکوچک یا گوراب زرمیخ صومعه سرا از نقاط زیبای طبیعی به شمار میرود که به دلیل طبیعت فرح انگیز و نشاط آور، منحصر به فرد و از جاذبههای طبیعی این شهرستان است.